Ажил мэргэжлийн чиг баримжаа гэдэг нь хувь хүний амьдралын туршид хийж гүйцэтгэсэн ажил мэргэжил болон суралцахуйг илэрхийлсэн нэр томьёо юм. Өнгөц харахад энэ нь энгийн, хүн бүр мэдэх юм шиг хэдий ч үнэн хэрэгтээ нарийн төвөгтэй ойлголт байсаар иржээ. 1977 онд ажил мэргэжлийн боловсрол судлаач Ватц “ажил мэргэжил нь хүний албан болон албан бус боловсролын зарчмаар сурсан сургалт бас цалинтай, цалингүй хийсэн бүх ажлын насан туршийн хөгжил дэвшил юм” гэж тодорхойлсон байдаг.

“Ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох” суралцахуй гэдэг нь “суралцагчдын хөгжлийн тодорхой үе шат бүрт тохирсон мэдлэг, чадвар, хандлагыг сургалтын хөтөлбөрт тусган, ажил мэргэжилтэй холбоотой ухаалаг шийдвэр гаргахад шаардлагатай мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, үйл хэрэг болгон хөгжүүлдэг” үйл явц юм. Ажил мэргэжлийн чиг баримжааг тодорхойлох нарийн төвөгтэй үзэгдэл, үйл явцыг тодорхойлсон эрдэмтэн судлаачдын баталсан Зан төлөвийн хүчин зүйлийн онол, Хөгжлийн онол, Нийгэм танин мэдэхүйн онол, Системийн онол, Каосын онол гэсэн үзэл баримтлалууд өнөөг хүртэл хөгжиж иржээ. Эдгээр онолуудын нотолсноор ажил мэргэжлийн чиг баримжаа эзэмших үйл явц өөрийн гэсэн хөгжлийн үе шаттай байдаг ажээ.

Гинсберг (1951), Доналд Супер (1990) нарын дэвшүүлсэн Хөгжлийн онол нь ажил мэргэжлийн  чиг баримжаа төлөвших үйл явцыг хүүхдийн танин мэдэхүйн хөгжлийн үе шаттай холбон тодорхойлсон. Энэ онолд ажил мэргэжлийн чиг баримжааны үе шатууд нь суралцагчдын бага, дунд, ахлах сургууль болон сургууль төгссөний дараах насны онцлогоос хамаардаг учир тухайн үе тус бүрт тохирсон суралцахуйн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхийг зөвлөсөн байдаг. 

Хөгжлийн онолоор ажил мэргэжлийн чиг баримжаа төлөвшлийг “11 орчим насны хүүхэд тоглодог тоглоом, дуртай зүйлээрээ дамжуулан мөрөөдлийн, 13 орчим насны хүүхэд өөрийн чадвар, давуу талаа мэдэрсэн, 15-16 насны хүүхэд өөрийн зорилго, үнэт зүйлийг илүүд үзсэн, 17-18 насандаа ирээдүйн төлөвлөлтийг харгалзахыг хичээсэн” үе хэмээн тодорхойлжээ. Өөрөөр хэлбэл хүүхдийн сэтгэлгээ, танин мэдэхүйн хөгжлийн үе шаттай ажил мэргэжлийн чиг баримжаа эзэмших хөгжлийн үе шат маш нягт уялдах учиртай ажээ. Уялдуулан хөгжүүлээгүй тохиолдолд тодорхой нэг үе шатанд “гацах” хандлага их байдаг байна. Тиймээс суралцагчдыг танин мэдэхүйн хөгжлийн үе шатны дагуу суралцах үйл явцад чиглүүлэх нь тэднийг ажил мэргэжлээ илүү бодит, ухаалаг сонголт хийх чадварт дадлагажуулдаг.

ОЛОН УЛС болон МОНГОЛЫН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ

АНУ ерөнхий боловсролын сургуульд бага ангиас эхлэн ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалт, үйл ажиллагааг хамгийн сайн хэрэгжүүлдэг улс орнуудын нэг юм.  Дэлхийн олон орон ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалтыг хэрэгжүүлэхдээ АНУ-ын бэлтгэн гаргасан материалыг хэрэглэх нь түгээмэл байдаг байна.

АНУ, Канад, Их Британи, Шинэ Зеланд, Австрали, Өмнөд Солонгос, Сингапур, Япон зэрэг орнуудын хөтөлбөрийг судлаж үзэхэд засгийн газар, яам нь ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалтын талаар тодорхой бодлого, хөтөлбөртэй зарим нь бие даасан хичээл, багштай байдаг бол нөгөө хэсэг нь тодорхой хичээлийн агуулгын хүрээнд багтаан хүүхэд бүр судлахаар баталсан байна. Эдгээр орнуудад тус хичээлээр суралцагчдыг өөрийгөө танин мэдэх, хичээл сургалтыг өөрийн эзэмших боловсрол, ажил мэргэжлийн боломжуудтай холбон ойлгох, хөдөлмөрийн зах зээлд шинээр бий болж байгаа ажил мэргэжилтэй танилцах болон насан туршдаа сурч боловсрох дадал чадварыг эзэмших боломж олгодог байна. 

Япон улс 1949 онд Боловсролын сайд нь дунд сургуулийн ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалтын хөтөлбөр батлан одоог хүртэл бие даасан хичээл болон сургалтыг дэмжих үйл ажиллагааны хүрээнд хэрэгжүүлж иржээ. Тус хичээлийг

1. ажил мэргэжлийн төлөвлөлт хийх
2. ажил мэргэжлийн мэдээлэл цуглуулах, хэрэглэх
3. шийдвэр гаргах
4. хүмүүстэй харилцах гэсэн 4 чиглэлийн хүрээнд 12 чадвар эзэмшүүлэхээр бага, дунд, ахлах ангийн түвшинд хэрэгжүүлж байна.

Жишээ нь, “Хүмүүстэй харилцах” гэсэн чиглэлийн хүрээнд:

• Бага ангид: “өөрийнхөө талаар ойлгох болон бусдыг хүндлэхийн ач холбогдлыг мэдэх, өөрийн бодол санаа хэрхэн өөрчлөгддөг яагаад энэ нь чухал болохыг ойлгох”
• Дунд ангид: “өөрийнхөө хүчтэй талыг мэдэж, бусдад хэрхэн нөлөөлж болох талаар ойлгож мэдэх, өөрийн бодол, санааны өөрчлөлтийг ойлгож мэдэх, энэ нь яагаад чухал болохыг ухамсарлах, хүмүүстэй харилцаа тогтоох”
• Ахлах ангид: “өөрийнхөө хүчтэй талыг ойлгох, өөрийн зан төлөв нөлөөлөл болон ажил мэргэжлийн холбоо хамаарлыг таньж мэдэх, өөрийн бодол, санааны өөрчлөлтийг ойлгож мэдэх, энэ нь яагаад чухал болохыг ухамсарлах, бусадтай үр дүнтэй харилцах чадвар эзэмших” гэж тус тус тодорхойлсон байна.

2013 онд МУБИС-ийн судлаачдын хийсэн судалгааны үр дүнгээс харахад судалгаанд хамрагдсан нийт багшийн 88.7%, суралцагчдын 80% нь сургуульд нь ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох төв байдаггүй, тогтмол хуваарийн дагуу энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулдаггүй гэсэн байна. Ихэнх сургуулийн менежмент, үйл ажиллагааны төлөвлөлтөнд ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох чиглэл, цөөн хэдэн сургуулийг эс тооцвол огт байхгүй байна. Суралцагчдын 66% нь ажил мэргэжлийн чиг баримжааны мэдээллийг эцэг эх, ах дүү найз нөхдөөсөө авдаг гэж хариулсан.

Тус судалгаанаас харахад багш, сурагч, эцэг эх, удирдлагууд элсэлтийн ерөнхий шалгалтын хичээл яаж сонгох, ямар шалгалт өгөх, шалгалтын тест дээр хэрхэн ажиллах талаар зөвлөгөө, лекц сургалтыг “ажил мэргэжлийн чиг баримжаа” олгох үйл ажиллагаа гэж ташаа ойлгож байна. Мөн судалгаанд хамрагдсан боловсролын салбарын ихэнх хүмүүс гар урлал хийх, ногоо тарих, жолооны курс, үс засах гэх мэт мэргэжлийн сургалтыг “ажил мэргэжлийн чиг баримжаа” олгох үйл ажиллагаа гэсэн буруу ойлголттой байгаа нь энэ чиглэлээр хийх ажил их байгааг илэрхийлж байна.

2015 оноос цөм хөтөлбөрийн хүрээнд “ажил мэргэжлийн чиг баримжаа” олгох хичээлийг 8-р ангиас “Амьдрах чадварт суралцах үйл ажиллагаа”-ны цагийн хүрээнд орохоор бэлтгэл, судалгаа хийж, багш, сурагч, эцэг эх, сургуулийн удирдлагад зориулсан зөвлөмж боловсруулан хүргэж, 20 гаруй мянган сурагчдын хүрээнд асуулга судалгаа хийгдсэн байв. Гэвч тус хичээлийг шаардлагагүй гэж үзсэн үү? эсвэл ойлгоогүй юу? ямар ч гэсэн одоогийн БСШУС-ын сайд нь сургалтын төлөвлөгөөнөөс хасч орхисон. Хэрэв бид хүүхэд, залуу үеэ бүтээлч, сайн сайхан, амжилттай ажиллаж, амьдраасай гэж хүсч байгаа бол “ажил мэргэжлийн чиг баримжаа” олгох сургалт, үйл ажиллагааг системтэй хэрэгжүүлэх шаардлага гарцаагүй байна.

2020 оны 2-р сар

Баавгайн Насанбаяр Ph.D  /Боловсрол судлал/