Эдийн засаг

Хууль ба эдийн засаг

2017 оны 10 сарын 19

20795 1

8 мин

Хөгжлийн онолын чиглэлээр суралцсан, ном, сурах бичгүүд уншдагийн хувьд Монголын хөгжлийн тулгамдсан асуудал юунд байна гэдэг санал бодлоо хуваалцах гэсэн юм. Өндөр хөгжилтэй гэх орнуудад байгаа боловч манайд хамгийн ихээр дутагдаж байгаа зүйл юу байна вэ гэж эргэцүүлсний эцэст хэлэхэд Монголын хамгийн чухал асуудал бол хууль л юм байна. Товчхондоо хуулийг боловсруулахаас эхлээд батлах, хэрэгжүүлэх, сайжруулах механизм хүртэл үе шат болгоныг нь өөрчлөх, дэвшилтэт арга барилуудыг нэвтрүүлэхгүйгээр цаашдын олон асуудлууд шийдэгдэхгүй.

Манай төр засгийн албан тушаалтнууд ялангуяа өндөр албан тушаалтнууд хуулийг зүгээр л үл тоодог. Хуулийн хориглосон заалтыг сануулсан сэтгүүлчид Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд "Хууль ямар хамаатай юм?" гэж хэлж байлаа. Өнгөрсөн намар баруун бүсийн морин уралдаан болсон. Уг уралдааныг Уяачдын холбооноос зохион байгуулсан бөгөөд холбооны тэргүүн нь УИХ дарга М.Энхболд. Гэтэл шүүхээс уралдааныг зогсоох шийдвэр гарсан ч тэд шүүхийн шийдвэрийг тоосонгүй уралдааныг зохион байгуулсан. Шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй байсныхаа төлөө хэн ямар хариуцлага, санкц хүлээснийг хэн ч мэдсэнгүй. Тэгээд л өнгөрөв. Ер нь шүүхийн шийдвэрийг тоохгүй байж болох нь ээ энэ улсад???

Өөр жишээ хэлье. Олон компаниуд зээлээр бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ бусад компаниудад борлуулдаг. Харин зарим компаниуд гэрээний дагуу хугацаанд нь төлбөрөө төлөхгүй тохиолдлууд гаргадаг. Ингээд мэдээж шүүхэд өгнө. Шүүх шийдэхгүй маш их удна. Анхан шатны шүүх болох гэж хэдэн сар болно. Өмгөөлөгч нь өвдсөн нь л гэнэ. Өмгөөлөгчөө сольсон л гэнэ. Шинэ өмгөөлөгч хэрэгтэйгээ танилцах хугацаа хэрэгтэй л гэнэ. Гэх мэтээр шүүхээр бараг нэг хэрэг хоёр жил болдог. Үүнийг эдийн засгийн талаас нь харвал асар хохиролтой зүйл юм. Хэрэв шүүх хурдан шийдвэрлээд компани мөнгөө хурдан авчихсан бол эргэлтэд оруулаад нэмүү өртөг бүтээх хэдэн тэрбумын боломжууд алдагдаж байгаа юм.

Энэ бол хууль ба эдийн засаг хоёрын хамаарлыг шууд харуулж байгаа кэйс л дээ. Орчин цагт эдийн засагт нэг гол дэг сургууль болоод байгаа инстүүцийн эдийн засагчид энэ талаар судалдаг. Тэдний хэлж байгаагаар сайн ажилладаг хууль, шүүхийн байгууллага бол эдийн засгийн өсөлт, хөгжилд зайлшгүй чухал гэнэ. Хууль шүүх нь сайн ажилладаггүй газар солилцооны өртөг (transaction cost) өндөр байдаг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр урьдчилан таамаглах боломжгүй, хууль хэрэгжихгүй гэсэн хүлээлт байгаа учраас солилцоо хийгдэггүй, аль эсвэл удаан хийгддэг. Инстүүцийн эдийн засагч Дуглас Норт "Инстүүц, Инстүүцийн өөрчлөлт, Эдийн засгийн гүйцэтгэл" номондоо (1991) хуулийн инстүүц, шүүхийн шийдвэр хэрэгжих механизм бол уламжлалт эдийн засгаас хөгжсөн эдийн засаг болоход хамгийн чухал алхам гэж бичжээ. Харвардын эдийн засагч Родрик "Нэг эдийн засаг, Олон Жор: Глобалчлал, Инстүүц, Эдийн засгийн өсөлт" (2007) номондоо Хөрөнгө оруулагчидийн өмчийн эрх хамгаалагдсан газар л эдийн засаг баян болох боломжтой гэсэн байдаг. Мөн Монголчуудын танил Перугийн эдийн засагч Эрнандо Де Сото "Өөр зам" номондоо бичихдээ "Хуулийн систем бол аж үйлдвэржсэн, өндөртэй хөгжилтэй орнууд болон аж үйлдвэржиж чадаагүй орнуудын гол ялгаа юм. Үр ашигтай, бүх хүнд хүрдэг хуулийн инстүүцүүд бий болж л байж хөгжил бий болно." гэжээ.

Харин Стэнфордын их сургуулийн профессор Эрик Женсен хуулийн засаглал жирэмслэлттэй адилгүй. Тийм, үгүй гэсэн хоёрхон сонголттой биш гэсэн байдаг. Янз бүрийн түвшингүүд бий. Манайх ч гэсэн тодорхой түвшинд л байгаа. Тэрнээс биш бүр хуульгүй ч орон биш л дээ. Женсен дараах байдлаар ангилсан байдаг.
1. Анархи - Нийгмийн бүтэц задрах

2. Харгис хууль - 1976-79 оны Аргентинд засгийн эрх цэргүүдийн гарт байсан

3. Хуулиар засаглах (Rule by Law)

- Хуулийн хэрэглээ ноёрхсон

- Дарангуй

- Найздаа бол бүгдийг, дайсандаа бол хуулийг гэсэн зарчимтай

4. Хуульчлагдсан төр буюу хууль ба дэг журам

- Төрийн бүх эрх мэдэл хуулийн дагуу хэрэгждэг

- Төрийн (нийтийн) үйлчилгээ нь "учир шалтгаанд" үндэслэгдсэн

- Тэгш хэрэгждэг

5. Ардчилсан хуулийн засаглал

- Улс төрийн эрхийг хамгаалдаг, төрийн эрх мэдэлтнүүдийг хязгаарладаг.

- Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөтэй, чөлөөт, шударга сонгуультай

- Иргэний эрхийг хамгаалдаг

- Бүх л эрх мэдэлтнүүдийг хариуцлагажуулсан.

Эндээс харахад Монгол гурав дахь түвшин хавьцаа байгаа болов уу. Өөрөөр хэлбэл "найздаа бол бүгдийг, дайсандаа бол хуулийг гэдэг зарчим" л харагдаад байгаа юм. Үүнийг өөрчлөх ёстой. Гэхдээ яаж?

1. Хууль боловсруулах
Товчхондоо хуулийг дарга нар боловсруулж болохгүй. Тэнд судлаач, мэргэжилтнүүд нь маш нарийн судалгааг нь хийгээд үндэслэлийг боловсруулах хэрэгтэй. (Мэдээж бүгд л мэддэг) Ийм болоход уг нь хэцүү биш. Их сургуулиудын багш, профессоруудаа л сайн ашиглах хэрэгтэй. Гадны их сургуулиудын багш нарын судалгааг хараад байхаар ихэвчлэн л төрийн захиалгат судалгаа байдаг. Хоёрдугаарт хүмүүсийг л сайн оролцуулах хэрэгтэй. Хууль боловсруулж буй өнөөгийн нөхцлийг хараад байхад хүмүүс өөрсдөө тоохгүй байна шүү дээ гээд хаячихдаг тохиолдлууд их харагддаг. Тэр хуулинд хүмүүс оролцохгүй байна гэдэг бол тэр хууль одоохондоо хэрэггүй л гэсэн үг. Хууль гарсан ч хэрэгжихгүй байх магадлал өндөр. Та хууль, хууль, хууль гээд байх юм, тэр хууль чинь манайд хэрэгжихгүй байна шүү дээ гэсэн асуултад Эрнандо Де Сото: "Тэгэлгүй яахав. Тэр хуулиуд чинь дарга нарын гаргасан хуулиуд" гэж хариулсан гэдэг

2. Хууль батлах
Хууль батлахад харин манай дарга нар (УИХ гишүүд) орох ёстой. Одоо байгаа асуудал бол тэд ямар нэгэн хууль батласныхаа төлөө хариуцлага хүлээдэг механизм байхгүй учраас үнэндээ тоодоггүй. Зүгээр л өмнөөсөө өөр нэг хүнээр кнопоо даруулаад л гүйцээ. Уг нь бид тэднийг өөрсдөөр нь кноп даруулах гэж сонгосон юм. Энд манай сэтгүүл зүй ажлаа хийх шаардлагатай байгаа юм. Гишүүдийг дарсан кноп, бас дараагүй кноп болгоных нь төлөө хариуцлага нэхдэг болох ёстой. Тэр үед л манай гишүүд хуулийн төслөө уншдаг болно.

3. Хууль хэрэгжүүлэх
Нэгт хуулийг хэрэгжүүлнэ, хуулийн дор амьдарна гэдэг бол соёл. Тиймээс бага анги, цэцэрлэгийн наснаас л хуулийн дагуу л явах ёстой гэсэн соёл бий болгох шаардлагатай. Монголчууд аль нэг байгууллагад ороод үйлчилгээ авахдаа энэ байгууллагын хуулийн дагуух үүрэг нь юу вэ гэж харахаас илүүтэйгээр энэ байгууллагад таньдаг хүн хэн билээ гэж хардаг (Х.Тэмүүжин, 2014). Хоёрдугаарт хуульд өөрт нь хэрэгжүүлэх механизмыг хангалттай суулгахгүй байна. Х.Тэмүүжиний ярьснаар манай хууль германы хуулиас гурав дахин нимгэн байдаг. Манай хуульд процессыг нарийн суулгаж чаддаггүй. Дараа нь тэр дутууг нь нөхөх гээд сайд нар, дарга нар "журам" гээд юм гаргачихдаг. Тэгэхээр товчхондоо эрх мэдэл бидний сонгосон УИХ-д биш, харин бидний сонгоогүй дарга нарын гарт байдаг.

Хууль, хуулийн засаглалгүйгээр үнэндээ хөгжлийг ч, эрх чөлөөг ч ярих боломжгүй. Эрх чөлөөний хамгаалагч нар болох либертариуд хүртэл хуулийг хүлээн зөвшөөрөхөөр барахгүй зайлшгүй шаардлагатай гэж үздэг гэдгийг энд дуулгая. Жишээ нь Ф.А.Хаяк "Либералууд үр нөлөөтэй өрсөлдөөн бий болгохын тулд сайтар бодож боловсруулсан хуулийн систем хэрэгтэй гэдгийг огт үгүйсгэдэггүй, харин ч хэрэгтэй гэж цохон тэмдэглэдэг бөгөөд одоогийн хууль тогтоомж, урьдын хууль тогтоомжийн аль аль нь энэ талаар төгс төгөлдөр болох өдий байна (Боолчлогдох зам, 37-р тал)." гэж хэлсэн байдаг.

Мөн орчин цагт судлаачид неолиберализмын эцэг гэж гоочлох дуртай Милтон Фридман ингэж хэлсэн байдаг. "Би пост-коммунист буюу шилжиж буй орнуудад "хувьчлал, хувьчлал, хувьчлал" гэсэн гуравхан зөвлөгөө өгдөг байсан. Одоо эргээд харахад миний буруу байжээ. "Хуулиа сайжруул" гэсэн зөвлөгөө л өгөх ёстой байж".

Хөгжлийн гарц гэж байхгүй ээ. Харин хөгжихөд саад болж зүйлүүд, зайлшгүй шаардлагатай зүйлүүд байна. Юун түрүүнд бидэнд хууль, хууль, бас хууль хэрэгтэй байна.

2017.10.19